PNEUMATISCH CARILLONSPEELWERK HARDERWIJK
De laatste tijd zijn er verschillende nieuwe ontwikkelingen gaande op het terrein van het automatisch beiaardspel. Zo werd de nieuwe beiaard in de toren van het beiaardmuseum in Asten uitgerust met een vrij vallende magneethamer, ontwikkelde Petit & Fritsen een aanslaggevoelige magneethamer en werd eind 2002 in Harderwijk zelfs een systeem zónder magneethamers in gebruik gesteld: het Carillair, een pneumatisch speelwerk dat gebruik maakt van de speelklepels van het handspel. Foeke de Wolf __________________________________________________________
Nadat het computerspeel-werk van het carillon op de Grote Kerk in Harderwijk in de afgelopen jaren regelmatig door storingen werd geplaagd en de uitgevoerde reparaties geen bevredigende resultaten opleverden, besloot het bestuur van de Stichting Beiaard Harderwijk in 2001 tot een algehele vernieuwing van het automatische speelwerk. Gedurende ongeveer dertig jaar vonden de automatische bespelingen plaats door middel van elektro-magnetische hamers die aanvankelijk door een bandspeelwerk en later door een carilloncomputer werden aangestuurd. Door de opstelling in de open lucht en de vele bewegende onderdelen en afstelmechanismen bleken deze hamers tamelijk storingsgevoelig en raakten ze ook relatief snel versleten. Bovendien waren de hamers te moeilijk te onderhouden en te repareren door de zeer beperkte ruimte in de kleine vieringtoren. Een nieuw concept Op aanraden van stadsbeiaardier Freek Bakker benaderde de Stichting Beiaard Harderwijk het adviesbureau 'Het Molenpad Expertise' te Gouda dat eind 2001 een nieuw concept voor automatische carillonbespeling presenteerde, waarin de magneethamers kwamen te vervallen. In plaats daarvan zou een systeem van luchtdrukcilinders op het stokkenklavier van de beiaardier worden aangebracht, waarmee de speelklepels van het handspel ook voor het automatisch spel zouden worden gebruikt. Dit systeem zou niet alleen ruimte besparen en gemakkelijker zijn te onderhouden, maar ook in muzikaal opzicht betere prestaties leveren. Ontwerp Nadat de in pneumatische systemen gespecialiseerde firma 'Care Technics' uit Doesburg de technische haalbaarheid van dit concept had getest, werd een ontwerp voor een pneumatisch speelwerk in de beiaard van Harderwijk uitgewerkt. In het voorjaar van 2002 gaf de Stichting Beiaard Harderwijk opdracht tot de bouw en installatie van dit speelwerk, dat door de bestaande carilloncomputer zou worden aangestuurd. De advisering, begeleiding en keuring van het project werden toevertrouwd aan 'Het Molenpad Expertise'. Nadat medio 2002, zowel in de toren als in de werkplaats, meerdere opstellingen waren beproefd, kon na de zomer met de bouw van het speelwerk worden begonnen. Systeem Het systeem bestaat uit een reeks hoogwaardige luchtdrukcilinders met elektrisch bediende kleppen en regelventielen. De cilinders zijn in een frame op de speeltafel van de beiaardier gemonteerd, recht boven de manuaal- en pedaaltoetsen van de 25 zwaarste klokken. Om een klok tot klinken te brengen wordt, na een stuursignaal uit de computer, de betreffende cilinder met lucht gevuld en drukt een regelbare kunststof stoter de toets omlaag. Voor de aanvoer van lucht onder regelbare druk zorgt een, door een elektromotor aangedreven, luchtcompressor met tank onder de speelcabine, die onhoorbaar zijn werk doet. De kleppen van de cilinders zijn via een meeraderige kabel op de carilloncomputer aangesloten. Tijdens de handmatige bespeling kan met een schakelaar op de speeltafel de aansturing van de kleppen worden onderbroken. In de oude situatie veroorzaakten de stroomstoten, waarmee de magneethamers werden bekrachtigd, stoorpulsen, waardoor de carilloncomputer ontregeld raakte. Na de installatie van het Carillair hebben deze storingen zich niet meer voorgedaan. Het nieuwe pneumatische speelwerk is in november 2002 in gebruik gesteld. Er werden nog enkele kleine wijzigingen aangebracht en sedertdien functioneert het speelwerk storingsvrij. Officiële presentatie Op zaterdag 15 februari 2003 heette Henk Molenaar, voorzitter van de Stichting Beiaard Harderwijk, zo'n 35 belangstellenden uit de beiaardwereld welkom in Hotel Baars. Elly Wassenaar zette uiteen hoe de beiaard van Harderwijk van een automaat van 25 klokken uitgroeide naar een handbespeelde beiaard van 47 klokken (zie K&K nr. 76) en gaf nog eens aan waarom het stichtingsbestuur had besloten om voor een nieuw systeem te kiezen. Daarna gaf Gideon Bodden een overzicht van de ontwikkeling van het automatisch speelwerk vanaf de speeltrommel, via het bandspeelwerk en de computer, tot het Carillair. De totstandkoming van het Carillair werd met een film toegelicht door André Bossenbroek van de Doesburgse firma die het systeem had geleverd en geïnstalleerd. Nadat NKV-secretaris Peter Polhuijs nog een gelukwens had uitgesproken, begaf het gezelschap zich naar buiten om te luisteren naar een demonstratie van het nieuwe systeem. Speciaal daarvoor had Gideon Bodden een gevarieerde medley van melodieën samengesteld, die de kwaliteiten van het Carillair uitstekend tot hun recht deden komen. Dat de demonstratie zijn uitwerking op de luisteraars niet miste, bleek uit het krachtige applaus dat na afloop opklonk. Bijna alle aanwezigen maakten vervolgens gebruik van de gelegenheid om het Carillair in de toren te bekijken. Evaluatie Na terugkeer in hotel Baars leidde Jacques Maassen een geanimeerde discussie, waarbij tal van aspecten van het automatisch beiaardspel in het algemeen en van het Carillair in het bijzonder aan de orde kwamen. Hoewel de demonstratie een zeer positieve indruk naliet, zal uiteraard nog moeten blijken of het Carillair ook op langere termijn bevredigend functioneert. Pogingen, om de inrichting voor het handspel tevens te benutten voor het automatisch spel, leidden in het verleden vaak tot teleurstellende resultaten. Door voortdurende ontregeling van de tractuur bleken dergelijke systemen niet betrouwbaar en veroorzaakten ze extreme slijtage aan de beiaardinrichting. Bij het Carillair lijken deze bezwaren goeddeels te zijn ondervangen doordat de klaviertoetsen met minder geweld omlaag worden gedrukt dan bij de oude systemen, waarbij de toetsen door middel van elektromagneten worden aangetrokken. In ieder geval is tot nu toe bij het Carillair in Harderwijk van een instabiele afregeling of extreme slijtage nog niets gebleken. Met een door de Stichting Beiaard Harderwijk aangeboden borrel werd deze interessante en geanimeerde bijeenkomst op passende wijze afgesloten.
Klok en Klepel nr. 83   |   Juni 2003   |   © NKV